Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Katedra Filologii Słowiańskiej

Dokumentacja rosyjskiej gwary staroobrzędowców w północno-wschodniej Polsce - internetowa baza danych

OPUS - 2011/01/B/HS2/00505

Projekt powstaje w ramach prowadzonych przez pracowników i doktorantów Instytutu Filologii Słowiańskiej UMK badań rosyjskiej gwary staroobrzędowców mieszkających w Polsce. Pierwsza część projektu, związana z gromadzeniem materiału językowego jest obecnie bardzo zaawansowana i wymaga jedynie uzupełnienia, ponieważ kierowany przez prof. Stefana Grzybowskiego zespół dysponuje już korpusem ok. 400 godzin nagrań, zapisanych podczas 11 ekspedycji do miejscowości zamieszkanych przez staroobrzędowców w woj. podlaskim i warmińsko-mazurskim, nagraniami z lat 1950-70. (ok.120 godzin) udostępnionymi przez prof. Irydę Grek-Pabisową i prof. Irenę Maryniakową Instytut Slawistyki PAN), a także nagraniami z lat 1970. (ok. 20 godzin). Znaczna partia nagrań wymaga oczyszczenia i dygitalizacji. Część druga zakłada utworzenie bazy danych, zawierającej transkrypcje zapisanych nagrań w połączeniu z plikami nagrań, a także ze szczegółowymi danymi socjolingwistycznymi informatorów. Materiał gwarowy pochodzący od informatorów, którzy wyrazili zgodę na upublicznienie zapisów ich gwary, zostanie udostępniony w internetowej wersji bazy danych. W części trzeciej projektu planowane jest wydanie wybranych tekstów gwarowych polskich starowierców w postaci publikacji zwartej.
Efektem końcowym badań jest udostępnienie materiału badawczego w postaci wydania i opracowania tekstów gwarowych i cyfrowej bazy danych zamieszczonej w Internecie i tym samym umożliwienie badaczom gwar i języków mniejszościowych wglądu w szczegółowe zjawiska zachodzące przy kontaktach gwary wyspowej z językiem otoczenia. Drugim istotnym efektem jest rejestracja narastania zmian zachodzących w tej zanikającej i/lub modyfikowanej pod wpływem polszczyzny gwarze.

 

Podjęcie projektu podyktowane jest faktem ciągłego zmniejszania się społeczności staroobrzędowców w Polsce i tendencji do zaniku lub znacznej modyfikacji ich gwary pod wpływem języka polskiego. Początki wspólnoty starowierców sięgają 2. połowy XVII wieku, kiedy część wiernych Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej nie zaakceptowała reform, wprowadzanych przez Patriarchę Nikona w latach 1652-1667. Pierwsi staroobrzędowcy dotarli na ziemie Rzeczypospolitej wkrótce po schizmie w Cerkwi, uciekając przed prześladowaniami władz cerkiewnych i państwowych.
Na terytorium dzisiejszej Polski pojawili się pod koniec wieku XVIII. Polscy starowiercy są grupą dwujęzyczną, jednak wraz ze zmianami cywilizacyjnymi oraz społeczno-ekonomicznymi, a także wzrastającą rolą języka polskiego w ich życiu, coraz mniejsza liczba osób posługuje się rosyjską gwarą. Kompetencja językowa w zakresie gwary jest silnie zróżnicowana pokoleniowo i terytorialnie. Młodsi przedstawiciele społeczności, a także mieszkańcy miast odchodzą od gwary znacznie szybciej, niż osoby starsze mieszkające na wsiach. Obecnie w Polsce jest tylko jedna jednorodna wiejska wspólnota starowierców - są to sąsiadujące ze sobą wsie Gabowe Grądy i Bór koło Augustowa. W pozostałych miejscowościach, a zwłaszcza w miastach, starowiercy żyją przemieszani z ludnością polską i ulegają asymilacji cywilizacyjnej i językowej. Nawet jeśli staroobrzędowcy przetrwają jako mniejszość etniczna i wyznaniowa, to kwestią najbliższych lat jest zmiana językowa w tej społeczności i w momencie, kiedy zabraknie najstarszych członków wspólnoty, może nastąpić ewentualne całkowite przejście młodzieży na polszczyznę.
Drugą opcją rozwoju gwary jest jej znaczna modyfikacja pod wpływem polskim (hybrydyzacja). Doświadczenie badaczy języków mniejszości i dialektologów pokazuje, że jest to ostatni moment na utrwalenie i zachowanie dla naukowców oraz przyszłych pokoleń unikalnej rosyjskiej gwary wyspowej z grupy dialektów środkowowielkoruskich w polskim otoczeniu językowym. Niepowtarzalność  gwary polskich starowierców wiąże się m.in. z zachowanymi w niej archaizmami z dialektu wyjściowego sprzed ponad 300 lat i śladami wpływów białoruskich oraz bałtyckich, stanowiącymi świadectwo ich peregrynacji, a także ze specyficzną adaptacją polskich elementów językowych - leksykalnych, frazeologicznych i składniowych.
Uzupełnienie zbioru nagrań gwarowych o kolejne 50-60 godzin nagrań pozwoli na stworzenie w pełni reprezentatywnego korpusu, stanowiącego podstawę do stworzenia cyfrowej bazy danych. Udostępnienie nagrań w postaci transkrypcji w usystematyzowanej bazie pozwoli na łatwy dostęp do całości zebranych materiałów. Powiązanie transkrypcji z danymi socjolingwistycznymi informatorów oraz odpowiednimi plikami dźwiękowymi umożliwi przeprowadzenie wieloaspektowych analiz na poziomie fonetycznym,  morfonologicznym, składniowym i pragmatycznym. Opracowana baza danych znajdzie szerokie zastosowanie w językoznawstwie i naukach pokrewnych, ponieważ będzie wykorzystywana zarówno w badaniach dialektologicznych, jak i zorientowanych na zjawiska związane z kontaktem językowym, przede wszystkim na przełączanie kodów i interferencję międzyjęzykowej. Powstająca baza danych zostanie także wykorzystana w szerokim międzynarodowym projekcie badań staroobrzędowców, realizowanym w ramach prac
Komisji Badań Staroobrzędowców, afiliowanej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów. Realizacja projektu "Dokumentacja gwary staroobrzędowców  w północno-wschodniej Polsce - internetowa baza danych" pozwoli na stworzenie pierwszej w Polsce i na świecie tak szczegółowej, zawierającej materiał językowy skorelowany z danymi socjolingwistycznymi, dokumentacji zanikającego i/lub znacznie modyfikowanego języka mniejszości.

 

Gwara staroobrzędowców w Polsce w jej postaci prawie pierwotnej została szczegółowo zbadana i opisana przez Irydę Grek-Pabisową i Irenę Maryniakową w latach 1950. i 1960., czego efektem były ich monografie, artykuły oraz słownik. Późniejsze badania Anny Zielińskiej z początku lat 1990. nie miały już całościowego charakteru i były zorientowane na zbadanie polszczyzny starowierców oraz opis funkcjonowania ich dwujęzyczności. Badania A. Zielińskiej, a także prowadzone nieco później, w latach 1999-2009 badania zespołu toruńskiego pod kierownictwem prof. Stefana Grzybowskiego, wykazały, że w przeciągu ostatnich dziesięcioleci gwara polskich starowierców uległa poważnym przekształceniom, przede wszystkim w zakresie fonetyki i składni. Rozprawy doktorskie Doroty Paśko (2008) oraz Michała Głuszkowskiego (2009) oraz powstałe na ich podstawie monografie (2011, 2011) wykazały, że zmiany mają charakter pokoleniowy i są uzależnione od warunków społecznych oraz indywidualnych. Wyniki badań zespołu toruńskiego zostały przedstawione w ponad dwudziestu artykułach oraz na ponad 30 konferencjach w kraju i za granicą. Problematyka dialektów starowierskich na świecie doczekała się również wielu opracowań, jednak ze względu na specyfikę lokalną każdej z wspólnot i zmiany, jakich doświadczyły poszczególne gwary, nie można ich wyników przenieść na grunt polski.
Projektowane badania nie są kontynuacją poprzednich badań, które były zorientowane głównie na wyjaśnianie jej cech dialektalnych, lecz podejmują problematykę kontaktów językowych i zmian zachodzących w językach/gwarach mniejszościowych. W szczególności będą szczegółowo opracowane i zweryfikowane tezy o socjo- i psycholingwitycznym uwarunkowaniu zmian dokonujących się w mniejszościowej gwarze wyspowej oraz o charakterze zmian językowych (kontaminacja językowa, hybrydyzacja czy inny rodzaj modyfikacji) i ich zakresie w systemie językowym.

 

Badania gwary staroobrzędowców w Instytucie Filologi Słowiańskiej prowadzone są metodą longitudinalną, która zakłada kilkakrotne docieranie do tych samych informatorów w różnych odstępach czasowych. Dzięki wieloletniemu kontaktowi wykonawców projektu z badaną społecznością oraz współpracy z badaczami gwary staroobrzędowców w okresie wcześniejszym możliwe jest stworzenie unikalnej i wielowymiarowej dokumentacji języka ulegającego specyficznej modyfikacji (tzw. hybrydyzacja) w warunkach dwujęzyczności rosyjsko-polskiej i ewentualnemu stopniowemu zanikowi.

Szczegółowe analizy ilościowe bardzo bogatego materiału, którym dysponuje zespół realizujący niniejszy projekt, nie są możliwe bez odpowiedniego korpusu, który będzie stanowić tworzona baza danych. Dzięki jej relacyjnemu typowi, każda z jednostek (leksemy, frazy, zdania i wypowiedzi) zostanie opisana i powiązana z jednostkami wyższego rzędu w strukturze bazy danych. 

Gotowa baza danych będzie cenna jako dokumentacja tekstów ginącej mniejszości i jako wszechstronny materiał badawczy dla dalszych analiz różnorodnych zjawisk związanych z dwujęzycznością.

Plan badań:

I. Usystematyzowanie dostępnych materiałów oraz ich uzupełnienie podczas ekspedycji do miejscowości zamieszkałych przez staroobrzędowców w woj. podlaskim i warmińsko-mazurskim. Najstarsze nagrania wykonane w latach 1950-1970 techniką analogową (kasety i taśmy magnetofonowe), udostępnione przez prof. Irydę Grek-Pabisową oraz prof. Irenę Maryniakową, należy oczyścić i poddać obróbce cyfrowej (dygitalizacji).

II. Utworzenie bazy danych, w której umieszczone zostaną transkrypcje posiadanych nagrań, informacje socjolingwistyczne na temat informatorów, dokumentacja fotograficzna i filmowa ich środowiska społecznego oraz sfilmowane wywiady. Materiał językowy będzie powiązany z plikami nagrań w formacie mp3, również umieszczonymi w bazie.

III. Publikacja wybranych tekstów w postaci zbioru z komentarzami oraz udostępnienie bazy danych w internecie (jej części z materiałami pochodzącymi od informatorów, którzy nie zastrzegli anonimowości).

 

Koncepcja bazy danych (jej szablon) powstaje w oparciu o doświadczenie innych ośrodków, badających gwary oraz języki mniejszości w powiązaniu z danymi socjolingwistycznymi. Stworzenie kompleksowej bazy danych wymagać będzie na pierwszym etapie dygitalizacji najstarszych nagrań, uzupełnienia materiału przede wszystkim z regionu mazurskiego oraz sporządzenia transkrypcji tekstów gwarowych. Baza danych zostanie utworzona w formacie pozwalającym na bezpośrednią publikację materiałów w internecie. Do zapisu tekstów użyta będzie uproszczona transkrypcja slawistyczna, zawierająca możliwie największą ilość informacji na temat fonetyki, a jednocześnie nie komplikująca zbytecznie odczytu tekstów do innych celów, nie wymagających szczegółowych informacji fonetycznych.
Umieszczone w bazie i przeznaczone do publikacji internetowej fragmenty nagrań będą dostępne przy odpowiadających im fragmentach tekstu. W bazie znajdą się również odnośniki do materiałów filmowych, dokumentujących wybrane wywiady oraz środowisko społeczne badanej wspólnoty.
Ze względu na zastosowanie perspektywy podłużnej (longitudinalnej) podczas nagrań, co wiąże się z kilkakrotnym docieraniem do tych samych informatorów, w chwili obecnej możliwe jest prześledzenie ewolucji idiolektów poszczególnych informatorów na przestrzeni kilkunastu lat. Baza danych umożliwi prowadzenie dalszych diachronicznych analiz.

 

Głównym efektem projektu będzie obszerna elektroniczna baza danych, zawierająca oprócz transkrypcji tekstów gwarowych powiązany z nią bank nagrań, informacje socjolingwistyczne oraz fragmenty nagrań filmowych. Część bazy zawierająca materiał językowy, pozyskany od informatorów nie wymagających poufności, zostanie opublikowana w Internecie. Wybrane teksty ukażą się w postaci publikacji (około 15 arkuszy). Usystematyzowany materiał językowy i socjolingwistyczny posłuży do analiz, których wyniki będą rozpowszechniane w postaci artykułów i referatów.
Utworzenie obszernej i całościowej bazy danych ułatwi wymianę i współpracę z badaczami ginących dialektów i języków mniejszości na świecie, a zwłaszcza w gronie specjalistów w dziedzinie dwujęzyczności i dialektologii wschodniosłowiańskiej.
Szczegółowe wyniki oraz problematyka badań będą prezentowane na dorocznych posiedzeniach Komisji Badań Staroobrzędowców Międzynarodowego Komitetu Slawistów.